‘Een mensenleven telt niet in Johannesburg’

Brandwijks echtpaar strijdt voor uitschot van de Zuid-Afrikaanse samenleving

Martin de Bruijn en Anita Stigter emigreerden twee maanden geleden met hun tweejarige dochtertje Naema naar Zuid-Afrika. Drie jaar lang leidt het echtpaar een vrijwilligersproject voor jeugd in de gevangenis van Johannesburg.

Door Hanneke van Houwelingen

JOHANNESBURG – Even waande Brandwijker Martin de Bruijn zich in een nachtmerrie. De gevangenis van Johannesburg zag er zo afschrikwekkend en mensonterend uit dat het geen realiteit kon zijn. Desondanks ziet hij zijn verblijf met zijn gezin in het gevaarlijke Johannesburg positief in: ,,Sommige mensen reizen de hele wereld over om olifanten te zien, wij hebben ze bij wijze van spreken in de achtertuin. Dat is het leuke van Zuid-Afrika.’’

Martin en zijn vrouw Anita geven elkaar iedere morgen een peptalk aan het ontbijt. Zelfs hun tweejarige dochtertje kan hun slogan feilloos opdreunen: ,,Goedemorgen Afrika, we gaan er weer lekker stevig tegenaan’’, galmt het door de huiskamer. Een vrolijk begin van de dag is nodig, vindt het echtpaar. Zij gaan werken in de jeugdgevangenis van Johannesburg, die in de volksmond ‘the place of hell’ wordt genoemd. Samen leiden ze het nieuwe project van de stichting Langlaagte Church Trust. De aankomende drie jaar begeleiden ze acht maatschappelijk werkers, die verantwoordelijk zijn voor activiteiten en reïntegratiecursussen voor de jeugdgevangenen.

Niet iedere jeugdgevangene komt in aanmerking voor de cursussen. Alleen de kortgestrafte jongeren en degenen die op hun berechting wachten maken een kans tot deelname. Martin gaat op korte termijn beginnen met intake-gesprekken, waarbij hij jongeren selecteert op hun motivatie voor het project.

GRUWELIJKE BEELDEN
Bij zijn eerste bezoek aan de gevangenis, begin maart, sloeg hij bijna stijl achterover van schrik. ,,Het lijkt in geen enkel opzicht op de Dordtse Poorten’’, vergelijkt Martin de Zuid-Afrikaanse gevangenis met zijn oude werkplek in Dordrecht. ,,Het is het gruwelijkste wat ik tot nu toe heb gezien. Er is een enorme overbevolking in de cellen. Gevangenen moeten elkaar ’s nachts afwisselen om een paar uurtjes te kunnen slapen op een bed.’’

Anita vertelt dat Martin ontdaan thuiskwam. ,,Hij kon het eerste kwartier geen woord uitbrengen.’’ Martin ziet de beelden weer voor zich: ,,De tralies en het ruimtegebrek kwamen over als een gevangenis uit een film. Er zijn bijna geen activiteiten voor de gevangenen en er is geen structuur. Als er geen personeel is, worden de gevangenen niet gelucht. Er zijn te weinig bewakers en alle deuren worden nog ouderwets met sleutels op slot gedaan.’’ De ex-bewaarder kan nog wel een uurtje doorgaan met het opsommen van de verbazingwekkende verschillen tussen de Nederlandse en Zuid-Afrikaanse gevangenissen.

Vlak voor het vertrek uit Nederland kregen Martin en Anita een mailtje van Joop Lensink, de oprichter van de stichting Langlaagte Church Trust. Hij schreef dat de gevangenis twintigduizend gedetineerden telt. Een typfoutje, dacht Martin. ,,In de Dordtse Poorten zit 350 man, het vijfdubbele hiervan is niet mogelijk’’, beredeneert hij. Het bleek geen foutje. De jeugdsectie telt al 5500 man en heeft de omvang van de Dordtse gevangenis.

Ook Anita heeft een rondleiding gehad in de gevangenis, waar ze geschrokken van terugkeerde. Zij komt minder in contact met gevangenen. Met haar achtergrond als maatschappelijk werkster zal zij tijdens workshops haar kennis overdragen aan de jeugdwerkers. ,,We vormen samen een goed team, Martin met zijn ervaring in de beveiliging en ik met mijn kennis uit de maatschappelijke sector.’’

BEPERKTE VRIJHEID
Martin: ,,We hebben een goede balans van werken en ontspanning nodig, anders houden we het hier niet uit.’’ Martin doelt naast zijn werk op het dagelijkse leven in Johannesburg. De stad staat bekend om zijn hoge criminaliteitspercentage. ,,De vrijheid is beperkt. Alles moet worden beveiligd, maar de plaatselijke bevolking zegt dat uitkijken voor criminaliteit een tweede natuur wordt.’’

Gelukkig brengt hun twee-jarige dochtertje Naema een grote ontspanning in hun leven, vertelt zijn vrouw. ,,Zij motiveert ons om leuke dingen te gaan doen, zoals een weekendje naar een wildpark. Naema heeft per slot van rekening niks met het project te maken.’’ Anita is blij dat haar dochtertje geen gewenningsproblemen heeft gehad in Johannesburg. ,,Ze geniet overal van en is dol op typisch Afrikaanse dingen als straattheater en wilde dieren.’’

Martin grinnikt als hij dat hoort. Er komt een herinnering in hem op van de dag van aankomst op het vliegveld van Johannesburg. ,,We hadden Naema verteld dat er wilde dieren leven in Zuid-Afrika. Het eerste wat ze vroeg toen de schuifdeuren opengingen was: ‘Waar zijn de olifanten?’” lacht hij nu voluit.

DAAG, TOT OVER DRIE JAAR
Van het veilige, rustige Brandwijk naar het gevaarlijke, drukke Johannesburg. Het afscheid was moeilijk, het vertrek gehaast. Door de verwachte sneeuwstorm moesten ze een vliegtuig eerder nemen. Anita vond dit prettig. ,,Ik dacht: lekker snel, dan hoeven we ook niet lang bij het afscheid stil te staan. Daaag, we gaan, tot over drie jaar.’’ Voor Martin ging dit iets te snel. ,,Ik heb het hier wel naar mijn zin hoor, maar ik zit toch nog vaak met mijn hoofd in Nederland.’’

Na twee maanden wachten, trokken ze begin deze maand hun huisje in. De woonsituatie in Brixton, een buitenwijk van Johannesburg, verschilt hemelsbreed met Brandwijk. Het huis is gepanserd met een hoog beveilingshek, prikkeldraad en alarmsystemen. Martin: ,,In Brandwijk zet ik mijn auto geen eens op slot, maar dat hoef ik hier niet te proberen. Als we hem vijf minuten onbeheerd voor het huis laten staan, is hij weg.’’ Omwonenden vertelden hem dat er een bende uit de townships actief is en iedere dag de wijk verkend op geschikte auto’s. Martin, die zich op een middag verdekt opstelde achter een muurtje, merkte dat het geen fabeltje was. ,,Ze rijden langzaam door de straten en stoppen bij iedere auto om te kijken of het een makkelijke prooi is’’, weet hij te vertellen.

Naema mag niet op straat spelen. ,,Veel te gevaarlijk’’, vindt het echtpaar. Sinds vorige week gaat zij twee dagen per week naar de crèche, om in contact met kinderen te blijven. Ondanks de autodiefstallen, staat Brixton bekend als een redelijk veilige wijk. Het echtpaar is meer dan tevreden met haar huis. ,,We zijn blij dat we eindelijk een eigen plekje hebben.’’

BUREAUCRATISCH ZOOITJE
Naast de vertraagde bouw van het huis, liep het echtpaar tegen verschillende problemen aan. Er kon geen rekening worden geopend, de inboedelverzekering gaf problemen en een auto kopen ging niet over een nacht ijs. ,,We hebben al behoorlijk veel gereisd in Afrika, dus al die bureaucratie was niet nieuw voor ons. Ik schrok wel even van die enorme hoeveelheid papieren’’, geeft Martin aan.

De trage Afrikaanse mentaliteit geldt niet in de gevangenis. Nog geen dag na aankomst was Martin er al te vinden voor de eerste afspraken. ,,Ze willen zoveel mogelijk uit deze drie jaar halen. Als wij weg zijn, moeten de jeugdwerkers onze leidinggevende taak overnemen’’, verklaart Anita.

ONMOGELIJKE OPDRACHT
Hun project is afgeleid van een ander project binnen de stichting, het Fundisisizwe Community Project (FCP). Dezelfde jeugdwerkers die voor Martin en Anita gaan werken, zetten zich bij het FCP in voor straatkinderen. Zij bieden hen een toekomstperspectief door middel van computer-, theater-, en sportcursussen. Ruim negentig procent valt niet terug in het oude patroon. Dat percentage denken Martin en Anita niet te halen, maar ze streven er wel naar.

,,Het lijkt een onmogelijke opdracht met ons kleine team. Je kunt theoretisch weten dat je maar een klein gedeelte kan helpen, maar als je de mensen ziet dan voel je dat je tekort schiet.’’ Martin wil hier nadrukkelijk aan toevoegen dat ze zich richten op de kleine criminelen. ,,We gaan ons niet inzetten voor moordenaars of verkrachters. We helpen diegenen die het kruimelwerk deden, als auto- of winkeldiefstal.’’ Daarentegen is ‘zware’ criminaliteit binnen de Correctional Services Johannesburg, zoals de gevangenis voluit heet, dagelijkse praktijk. ,,De gevangenis is niet zo correct als de naam doet vermoeden. Verkrachting, moordpartijen en corruptie zijn ook binnen de gevangenis aan de orde van de dag. Een mensenleven telt niet. Het kan zo zijn dat we iemand selecteren voor ons project en dat zijn buurman denkt: ‘Waarom kiezen ze mij niet?’ Misschien moet ik de geselecteerden maar neersteken, dan helpen ze mij wel.’’

SMACHTENDE BLIKKEN
De stichting Langlaagte Church Trust richt zich voornamelijk op de jeugd. ,,Als jongeren nog de leeftijd van een student hebben, denken ze nog aan een toekomst. Wanneer ze de twintig zijn gepasseerd, wordt het vaak niets meer met die mensen’’, weet Anita. Haar man ondervond dit tijdens het gevangenisbezoek. Martin: ,,In de jeugdsectie keken de jongeren me aan met een smachtende blik van: help me hieruit. Maar bij de langgestraftenafdeling zag ik gedetineerden met een uitzichtloze, matte uitdrukking op hun gezicht.’’ Ook voelde hij wanhoop onder gevangenen die wachten op hun berechting. Dit rechtsproces kan soms vier jaar duren, ook als ze onschuldig zijn. ,,In Nederland krijgen onschuldige gevangenen geld terug, hier krijg je niks. Maar wat nog erger is, de onschuldige gevangenen worden afgestoten door hun familie. Doet de familie dit niet, dan worden zij afgeschreven door de gemeenschap. De jongeren staan er in hun eentje voor als ze op vrije voeten komen. Juist die jongeren willen wij al binnen de gevangenismuren een toekomstperspectief bieden, door middel van de cursussen die ook aan straatkinderen worden gegeven’’, vertelt Martin vol enthousiasme over het project.

Binnen drie jaar brengt familie de Bruijn een bezoek aan Nederland. De grootste sponsor van het project, ‘Kerk in Actie’, wil dat ze hun achterban informeren over het werk. Uit Nederland zijn al veel positieve reacties gekomen over hun vrijwilligerswerk. In Zuid-Afrika ligt dit anders. ‘Waarom zou je in de hel gaan werken’, is de veelvoorkomende reactie. Anita verklaart de negatieve opmerkingen: ,,De inwoners van Johannesburg zijn allemaal wel een keer geconfronteerd met criminaliteit. Zij denken; Sluit ze allemaal maar op en laat ze daar maar zitten. Als we vertellen dat we gaan werken met jongeren waar nog iets mee kan worden bereikt, dan krijgen we veel bewondering.’’

Ondanks het feit dat het echtpaar maar een klein aantal jongeren kan helpen, voelt het als een enorme uitdaging. Anita: ,,Het voelt als een roeping. Soms moet je je eigen zekerheden even aan de kant zetten en de uitdaging aannemen.’’